Fides, Concordia of Providentia – Wie is die vrouw?

 

 

In deze column staat het bovenstaande keerzijdetype centraal. De reden daarvan is de onduidelijkheid over de identiteit van de vrouw links in het muntbeeld. Maar voordat ik daarop dieper inga, eerst de determinatie:

 

Tacitus (276 n.C.), AE antoninianus Serdica

IMP C M CL TACITVS P AVG; Gedr. buste met stralenkroon en kuras r.

PROVIDEN DEOR; Sol, st.n.l., met stralenkroon, chlamys over schouder, rechterhand omhoog geheven en globe in linkerhand,

tegenover vrouw, st.n.r. met twee militaire standaards.

RIC 195 (var.)

 

Wie is de vrouw met de standaards? Daar zijn de naslagwerken het niet over eens. Een kijkje bij keizer Tacitus in diverse referentiewerken geeft de volgende beschrijvingen:

 

Cohen: Concordia en Sol

RIC: Providentia en Sol

Sear: Concordia en Sol

Van Meter: Concordia en Sol

 

De identificatie van de vrouw als Providentia, door de schrijvers van RIC, is klaarblijkelijk ingegeven door het omschrift: die leest providentia deorum, de ‘voorzienigheid van de goden’. Echter, nu wil dat nog niet zeggen dat die personificatie ook daadwerkelijk staat afgebeeld. Personificaties zijn in de Romeinse iconografie altijd te herkennen aan hun vaste attributen: en de personificatie Providentia wordt niet afgebeeld met militaire standaards. Zij wordt steevast voorgesteld als een vrouw met een stafje en een globe (ook komen cornucopiae en scepter voor). Concordia daarentegen wordt wel afgebeeld met militaire standaards. Die draagt zij in haar hoedanigheid van Concordia Militum, de ‘eendracht van het leger’.

 

Maar het verhaal wordt nog ingewikkelder als we nog dieper de naslagwerken induiken. Dit type is namelijk niet alleen voor Tacitus geslagen. Onder zijn voorganger, keizer Aurelianus (270-275), werd deze keerzijde voor het eerst gebruikt (zie de munt hieronder) en ook voor Florianus en Probus is dit keerzijdetype bekend. Maar laten we eerst eens kijken hoe voor Aurelianus deze identieke voorstelling wordt omschreven in de naslagwerken:

 

Cohen: Fides Militum en Sol

RIC: Providentia en Sol én Fides en Sol (!)

Sear: Fides en Sol

Van Meter: Fides Militum en Sol

 

 

Nu wordt de vrouw opeens als Fides of als Fides Militum geïdentificeerd! In wezen is dat niet zo heel verwonderlijk, aangezien Fides Militum, de personificatie van de ‘trouw van het leger’, precies hetzelfde afgebeeld wordt als Concordia Militum: ook als een vrouw met één of twee militaire standaards. Alleen RIC kiest weer voor Providentia, maar noemt even later dezelfde figuur ook Fides, terwijl het nog steeds gaat om dezelfde voorstelling.

 

Laten we voor de volledigheid ook nog even bij Florianus en Probus kijken in de naslagwerken, de laatste twee keizers die deze keerzijdevoorstelling op hun munten hebben. En let wel, we hebben nog steeds over hetzelfde type, zoals hierboven afgebeeld staat. Allereerst Florianus:

 

Cohen: Fides en Sol

RIC: Providentia en Sol

Sear: -

Van Meter: Fides Militum en Sol

 

En Probus:

 

Cohen: Fides en Sol

RIC: Providentia en Sol

Sear: Fides en Sol

Van Meter: Fides en Sol

 

De oorzaak van deze verschillende identificaties is klaarblijkelijk Cohen, wiens werk door alle andere auteurs gebruikt is. Cohen omschrijft dezelfde voorstelling voor verschillende keizers achtereenvolgens als Fides Militum (bij Aurelianus). Concordia (bij Tacitus), en ‘gewoon’ Fides (bij Florianus en Probus). Het interessante is dat zowel Sear als Van Meter de identificatie van Cohen klakkeloos overnemen. Hun catalogus is dus op precies dezelfde punten inconsequent als die van Cohen. Zij zagen klaarblijkelijk niets in de interpratie van RIC (Providentia) en sloegen toen Cohen er maar op na. Met als gevolg dat waar Cohen ‘Concordia’ heeft, zij ook Concordia hebben – en waar Cohen ‘Fides’ roept, staat er bij hen ook Fides. Maar wie is die vrouw nu? Zoals in het bovenstaande al duidelijk werd, zie ik weinig in de interpretatie van RIC. De Romeinen hadden zoals gezegd vaste attributen gereserveerd voor hun personificaties en Providentia draagt nooit militaire standaards. Daarbij komt nog dat er diverse voorbeelden zijn van omschriften die niet de afgebeelde figuur identificeren (bijvoorbeeld ‘VIRTVS’ bij een voorstelling van Mars en ‘PROVIDENTIA’ bij de personificatie Annona, de graanoogst).

 

Wie is die vrouw?

 

De voorlopige conclusie is dat de figuur ofwel Fides Militum moet zijn, ofwel Concordia Militum, aangezien beide vrouwen met militaire standaards werden voorgesteld. Maar is er ook nog te zeggen welke van de twee oorspronkelijk bedoeld is door de stempelsnijders? Niet op grond van de voorstelling alleen, maar wel met enige overwegingen in het achterhoofd. Allereerst is het nuttig te kijken naar de emissie waarin dit bewuste type het levenslicht zag: in Siscia onder Aurelianus. Volgens Göbl’s monografie over Aurelianus was dat de 8^e emissie van Siscia, gedateerd in het midden van 274 n.C. Deze 8^e emissie bestond uit 3 keerzijdetypen:

 

1 Het type PROVIDEN DEOR met ‘vrouw tegenover Sol’, waarover deze column handelt.

2 Het type ORIENS AVG met een voorstelling van Sol.

3 Het type CONCORDIA MILITVM met een voorstelling van de keizer die de hand van een vrouw (Concordia) schudt.

 

Nu kan het niet meer dan toevallig zijn dat die andere twee keerzijdetypen nu juist Sol en Concordia zijn. Er is echter nog een ander, volgens mij overtuigend, argument om de vrouw te identificeren als Concordia. Dit argument wordt gevormd door de onderstaande munt van keizer Probus uit het munthuis van Ticinum, gedateerd 276 n.C. De keerzijde heeft dezelfde voorstelling als het type PROVIDEN DEOR, maar het omschrift leest nu CONCORD AVG, oftewel ‘Concordia augusti’ – de ‘eendracht van [of bewerkstelligd door] de keizer. Deze munt identificeert de vrouw met de standaards onmiskenbaar als Concordia (met dank aan Martin Griffiths voor de foto).